मगर संस्कृतिको केन्द्र जोगाउन अभ्यासरत छ सलाङ

डा.नविनबन्धु पहाडी

नेपाली गाउँको स्मृतिले केही खास बिम्ब , विशेषता र परिचय अघिल्लो पुस्तासम्मले बनाएका छन् तर त्यही बिम्ब पनि महाभूकम्प पछि बदलिएको छ । नव आगत पुस्ताले कोर्ने भाष्यमा गाउँको बिम्ब भिन्न किसिमले चित्रित हुने र्भसकेको छ । त्यसैले त बदलिएको परिदृष्यले पुरानो गाउँको स्वरुप सम्झँदा वर्तमानले आँखामा बिझाउँछ । हृदयमा कता कता चस्स घोच्छ र एउटा नमिठो थकथकीले पिरोल्छ पनि ।

हिजो गाउँमा पुग्दा गल्ली र गल्लीमा ढुङ्गा मेहनतपूर्वक कुँदेर चिनिएका सिंढीहरु थिए , सिंढीको सुरक्षाका लागि दायाँ बायाँबाट भलेसाहरु बनाइएको हुन्थ्यो । त्यसले गर्दा वर्षायाममा पाखा पखेराबाट झर्ने भेलले बाटो,सिढीहरु बिग्रदैनथ्यो । बिग्रिहाले पनि वर्षको दुइपटक उर्दी जारी गरेर श्रमदानबाट बाटोघाटो मठ मन्दिर पाटी,पौवा, चौताराहरु सजाइन्थे । मर्मत सम्भार गरिन्थे । त्यसका लागि कहीँ कतैको बजेट मुख ताक्न, विकास अड्डाको ढोका चहार्नै पर्दैनथ्यो र सभ्यता सजीव बाँचिरहन्थ्यो । त्यसैले गाउँको परिचय लोभलाग्दो थियो । गाउँको बिचमा चौताराहरु हुन्थे । चौतारा वृध्द वृध्दाको खुला छलफलको सभाकक्ष जस्तो हुन्थ्यो । चौतारा नै केटाकेटी र युवाहरुको रङ्गशाला पनि बन्थ्यो । श्रमजीवी, खेताला, गोठाला र किसानको आराम कक्ष पनि हुन्थ्यो ।

सलाङ र त्यहाँका ग्रमीण वस्तीहरु टहल्दा पनि यही सत्य बोध हुन्छ । कल्पनु र बोध गर्नु अबको समयमा भिन्न भैसकेको छ । सलाङ मगरबहुल वस्ती हो । यहाँ उकाली ओराली र पखेराबारी ,वन वनेली आम नेपाली गाउँघरजस्तै छ । तल त्रिशुली नदी, बेसीमा खेत, बजार झर्न लामो ओरालो ओर्लनुपर्ने, साँझ उक्लँदा थकानले हैरानी हुने थरक मार्न बनाइएका बग्रेल्ती चौतारामा चल्ने मधुर बतासका झोक्काहरुको महक सलाङको देखिने परिचय नै हो । यहाँका गाउँघरहरु चौतारै चौताराको गाउँजस्ता थिए । सबै गाउँका छेउछाउ किंवा बीचतिर नभए बाटोघाटोको दायाँबायाँ चौताराहरु थिए तर अहिले सडक बनाउँने नाउँमा चौताराहरु भत्किएका छन् । त्यहाँका सिंढी र कलात्मक चौतारी पर्खालहरु, आराम गर्ने पेटीहरु छैनन् । सेप लागेका बाहनामा वर पीपल र शमीहरु काटिएका छन् । ठूटा ,मुडुला विद्रुप रुखहरु मात्रै देखिएका पो छन् ।

गाउँ भन्नासाथ हाम्रो मनसबिम्बमा सानासाना रातोमाटोले पोतिएका, ढुङ्गाले छोपिएका घरहरु हुन्थे । साना साना कौसीहरु हुन्थे । अगाडि सानो आँगन र त्यसको छेउमा मोठ र त्यसमाथि श्रध्दाले रोपिएका तुलसी हुन्थे । घरको छेउमा गोठ र त्यसमा उक्लने लिस्नु हुन्थ्यो । घरभित्र आँटी र त्यसको एक छेउतिर कतै हुन्थ्यो मकै भुटेर खाने हाँडी पनि । कोही अतिथि आइहाले भने मकै भटमास भुटेर दिइन्थो । गुन्द्रुकको अचार साधिन्थ्यो र अलिकति जाँड छानेर डबका तेस्र्याइन्थ्यो सत्कारका लागि । पिढी वा मझेरीमा बसेर सुख दुःखका आनेक भला कुसराी चल्थे,पेशा व्यवसायका कुरा हुन्थे, हुर्के बढेका सन्तानका बिहेबारीका विषयहरु आउँथे तर त्यहाँ मपाइँत्व,राग द्वेष, ईष्र्या र अहङ्कार पटक्कै देखिंदैनथ्यो । जतिदिन बसेपनि मनबाट किन बसेको भन्ने झर्कोफर्को र बोझको महशुस पटक्कै हुँदैनथ्यो । रोधीँ र सोरठीका भाका गुञ्जन्थे, मादल बज्थे, झुर्मा र ख्यालीहरु गम्कन्थे , पाहुना र घरबेटी पनि सँगसँगै कम्मर मर्र्र्र्र्काएर नाच्थे, हात समाएर उभिन्थे , बेग्लै रौनक र छनक थियो यहाँका पुराना बस्तीहरुमा । यस्तै थियो पुरानो सलाङ गाउँको परिचय पनि । सरल जीवनशैली अनेक अभिलाषा र स्वाथ्र्यहरुबाट अलि पर थियो । मन ,जीवन र प्रकृति सबै लोभलाग्दो,निश्चल, मनोरम,रागद्वेष,क्लेष, इष्र्यारहित र प्राञ्जल थियो तल बगिरहने त्रिशुलीजस्तै ।
बिस्तारै त्रिशुली पारि पृथ्वी राजमार्ग खुल्यो । त्यतिबेलाका पचहत्तरै जिल्लाका व्यवसाय चातुर्य हुनेहरुले किनार फाँडेर छाप्राछुप्री बनाए, समयसँगै सौदाबाजी गरे, छाप्रा बदलेर घाटमै महल ठड्याए । उनीहरुले सुस्ताउने चौतारीका वर पीपल बेचे, पिरतीका गीत सुसेल्ने ढुङगा,नाचगान गर्ने बगर बेचे, उनीहरुका श्रम पसिना पनि बेचे तर उनीहरुले यो सब दर्शक बनेर हेरिरहे । आफूले केही बेचेनन् साछी मात्रै बनिरहे ,दर्शक मात्रै बनिरहे ।

तर समय बदलिएको छ,तल बगिरहने त्रिशुली पनि बदलिएको छ । त्यहाँको कञ्चन पानी र सफेद बगरमा पनि त मान्छेका स्वाथ्र्यका काला दाह्रा धसिएका छन् । त्रिशुलीका निर्मल र कञ्चन जल धमिलिएको छ । बालुवा ढुङ्गाका बगरहरु ट्रकमा लादिएर सहरतिर पसेका छन् तर यहाँका मगरहरुमा त्यसरी नदीका बगर र पानीमा पनि लोभ र ईष्र्याका दागले घर गरेको छैन । उस्तै सरलता र सजहता छ यहाँको जीवनरेखामा ।
अलिकति त केही उनीहरुमा पनि बदलाब पक्कै आएको छ । आजकाल उनीहरुमा रोधी र घाटुका पुराना स्वाद बाँकि छैन । उनीहरु उसैगरि रोधी र घाटु बस्दैनन् । भजन र बालनहरु गाउँदैनन् । माघीमा पुर्खाले जस्तै सनातन गीत गुञ्जाउँदैनन् । सबैका जिभ्रोमा आधुनिकताको प्रभाव छ । हातहातमा मोवाइल र टिकटकको कृतिमताको चमकधमक छ । घरमा गर्मीमा पिइने जाँड,मोही र मकैको ठाउँ चाउचाउ र आइस्क्रिमले लिएको छ । मोही पार्ने मदानी र ठेकी हराएको छ । नयाँ पुस्ताहरु मगर भाषा भन्दा आधुनिक भाषा नै बोल्नुपर्छ र सिक्नुपर्छ भन्ने सोचतर्फ आकर्षित भएका छन् ।
यहाँ केही वर्ष अगाडि पस्दा प्रायः घरमा शौचालय हुँदैनथ्यो । पिंढी वा दैलाभित्रै सुँगुरका खोर हुन्थे । खोरमाथि नाङ्गै दिसा बस्नुपर्ने हुनाले सहरबाट आउने पाहुनाहरु खुला खोरमाथि दिसा बसेर सँुगुरलाई खुवाउने प्रचलन अनौठो मान्थे । अझ कतिपय घरभित्रै भएको खोरमा दिसा गर्नुपर्ने बाध्यता सहन गर्थे नै । आजकाल यो प्रथाको बारेमा बालबालिकाहरुलाई सुन्दा पनि अनौठो लाग्छ तर अहिले यो बाध्यता हटेको छ । सबै घरमा आधुनिक शौचघर बनेको छ । सँुगुरको खोर घर बाहिरै बनेको छ ।
यस्तै सङ्क्रमण र परिस्थितिमा २०७२ सालको महाभूकम्प आइदियो । भूकम्पले बस्ती त तहस नहस बनायो बनायो । सलाङ्बासीको मन र जीवनलाई पनि बिचलित बनाउने नै भयो । आफ्नै सानो भएपनि ओत भएकाहरुको ओत हरायो । परम्परा र सनातनी आजीविकालाई त घर निकै ठूलो कुरा रहेछ त्यो नै नभएपछि कहाँ बस्ने रु कहाँ खाने रु ठेगाना रहेन । घर बनाएर भित्र छिर्नै सबैलाई पाँच वर्ष मेहनत गर्नु प¥र्यो । त्यसपछि तयार भएको यो गाउँको स्वरुपले धेरै कुराहरु लिएर गयो । कतिका घर अघि बन्ने मोठ देखिएको छैन,लिस्नु हालिएको गोठ तथा धन्सारहरु छैनन् चिटिक्क परेका ढुङ्गाका छाना छैनन्, खर र फुसले छानाहरु त देख्नै पाइन्नन् । घरभित्र मझेरी, चुला, चौका र अँगेनाहरु देख्नै पाइन्नन् । गाउँको पहिचान र रुपमा बेहद बदलाब आएको छ । घरमाथि गर्मी छल्ने शितल छहारी छैन बरु उकुसमुकुस बनाएर उसिन्निने रङ्गी बिरङ्गी टिनका छानाहरु छन् । बाहिरबाट हेर्दा झिलिमिली देखिन्छ । अनेक रङ्गका फूलबारी जस्तो ।

विकास निर्माणको सन्दर्भमा सलाङका सबै मगर बहुल गाउँहरु गौथले, आरर्वास,झलाटी,आमकोट,खुर्सानीटार,भेडाबारीमा कच्ची सडक सञ्जाल पुगेको छ , खानेपानीको समस्या त छैन तर पर्याप्त हुन सकेको देखिंदैन । अधिकांश सिञ्चाइको अभावले खेतीपाती निर्वाहमुखी मात्रै देखिन्छ । टार र फाँटहरु सीमित मात्रै छन् । पाखा पखेरा प्रशस्त छन् । फलफूल तथा तरकारीका लागि निकै अनुकूल भूगोल भएपनि सिञ्चाइको अभावले खेतिपातीको सनातनी पद्दति बदलिन सकेको छैन । यहाँ गोलभेँडा भने प्रशस्त फल्छ र त्यसलाई मकैसँगै भित्री बालीको रुपमा लगाउने गरिन्छ । त्यसैबाट यहाँका नागरिकको नुनतेल चल्ने गरेको छ ।

अभियन्ताहरुलाई लागेको छ कि हामीले धेरै मौलिकता गुमाइसकेका छौं । उनीहरुलाई लाग्छ कि हामी पश्चिम नेपालबाट अनेक आरोह अबरोह झेल्दै परम्परा जोगाएर यहाँ आइ पुगेका छौं । हाम्रा कुलदेवता मष्टोको सुरक्षा गरेका छौं र कुलायनबाट रक्षित पनि छौं । सलाङ् गौथलेका मगरधामीले हामीसँगको एक भेटमा भने । उनीहरुको कुलदेवता मष्टो हुन् जसको पूजामा सबै कुल मिलेर भेडाको बली दिने चलन छ र प्रत्येक घर घरबाट कुखुराको पनि बली दिइन्छ । कुल पूजा धामीकै घर भित्र गरिन्छ । धामीको पूजा पछि शिकारी देवताको पूजा गरिन्छ । शिकारी देवतालाई कुखुरा बली दिने चलन छ । शिकारी देव अर्थात् किराँतेश्वर शिवको पूजा हुन्छ । कुल देवताको पूजाका दिन धामी घरमा मेला जस्तै उत्सव नै हुन्छ । यसरी हेर्दा यहाँका मगरहरुको पूर्वको किराँतेश्वर र पश्चिमको मष्टो पूजाको गजब मिश्रणको संस्कृति पाइँदो रहेछ ।

अब हामी हाम्रो मौलिकता जोगाउन लागि पर्नुपर्छ । हाम्रो भाषामा नै यहाँका आधारभूत विद्यालयमा कखहरा बालबालिकाले सिक्न पाउँनुपर्छ । हाम्रा जन्म,मृत्यु, विवाह संस्कार, नववर्ष र मृत्यु संस्कारका सन्दर्भहरु अभिलेखन हुनुपर्छ । त्यसका लागि बासिन्दाहरु मगर भाषाको पाठ्यक्रम निर्माण गर्न कस्सिएका छन् । जीवनशैली फेरिएकोमा पनि अभियन्ताहरु चिन्तित छन् । उनीहरुले होमस्टे बनाएर मौलिकता जोगाउन र आफ्नो परम्पराको प्रचार प्रसार गर्न जुट्दैछन् । मगर अभियन्ता बम बहादुर मगर भन्छन् अर्कोपटक आउँदा तपाई हाम्रो होमस्टेमा बस्न पाउनुहुन्छ ।
प्रदेश पोर्टल बाट साभार